fot. Symetria/ mat. producenta 

Korzenie grypsery – czyli skąd wzięła się ta cała „bajera”?

Grypsowanie to nie tylko sposób mówienia, ale cała podkultura, która narodziła się w XIX wieku, najprawdopodobniej w warszawskiej „Gęsiówce” podczas zaboru rosyjskiego. Więźniowie, którzy byli odcięci od świata, stworzyli własny język, system wartości i nieformalne zasady. Wszystko po to, by się odróżnić, zorganizować i przetrwać w środowisku, gdzie zaufanie było rzadkością, a pozycję trzeba było sobie wypracować bezwzględną pewnością siebie.

Słowa w grypserze to nie przypadek – to szyfr, w którym każde wyrażenie niesie za sobą hierarchię, status i doświadczenie. Z czasem ten język opuścił mury zakładów i przeniknął  na ulice, do popkultury, a nawet codziennego języka. Choć samym grypsującym nie za bardzo się to podoba.

Klasyka grypsery – kojo, szkiełko, klawisz

Nie trzeba siedzieć, by znać te zwroty – często przewijają się w filmach, książkach czy rapie. Ale nie każdy wie, co naprawdę oznaczają. Oto kilka klasycznych przykładów z grypsery:

• klawisz – strażnik więzienny;
• kojo – łóżko w celi, miejsce do spania;
• kipisz – przeszukanie celi, rewizja osobista;
• szkiełko – telewizor;
• git-ludzie – osoby należące do grona grypsujących, „trzymających fason”;
• kierat – obowiązkowa praca w więzieniu, harówa;
• klapa – przycisk przy drzwiach celi, sugerujący konieczność ich otwarcia;
• paka – samo więzienie;
• wesele – 25 lat pozbawienia wolności;
• garować – odsiadywać karę więzienia;
• papier – wyrok lub dokument sądowy.

Ten język nie tylko porządkuje rzeczywistość  za kratami, ale też pozwala odróżnić grypsującym „swoich” od reszty. Grypsowanie to więc nie tylko specyficzna gadka – a po prostu tożsamość. Co istotne grypserka nie jest dla każdego – by stać się członkiem tego świata  i „git-człowiekiem” – trzeba się wykazać i zostać poleconym. Natomiast, jest też szansa wejścia do tej grupy bez wcześniejszych układów - wtedy osoba osadzona musi zostać „podniesiona” przez grypsującego. W tym układzie ktoś uznawany przez grupę grypsujących niejako daje gwarancje za więźnia będącego w grupie tzw. „frajerów” – czyli zwykłych osadzonych.  I owszem, to wszystko brzmi skomplikowane, bo najpewniej takie właśnie jest.

„Symetria” – film, który przybliżył subkulturę więzienną

Reżyser Konrad Niewolski w swoim filmie „Symetria” (2003) uchwycił więzienną rzeczywistość z niebywałym realizmem. Pokazał, jak młody chłopak – skazany za coś, czego nie zrobił – wsiąka w więzienną codzienność. I nie chodzi tylko o przemoc jakiej tam doświadczył, ale przede wszystkim o bezlitosne zasady z jakimi musiał się zmierzyć.

W filmie widzimy, jak bohater powoli łapie slang, uczy się, kto jest „gitem”, a kto „frajerem”. Poznajemy też mechanizmy grypserskiej lojalności, presji i brutalnego kodeksu „honorowego”. Symetria nie romantyzuje więzienia – wręcz przeciwnie, ponieważ obnaża jego najciemniejsze strony.

Jednak jest to również jeden z nielicznych polskich filmów, które z taką dokładnością pokazują grypserski slang – jego brzmienie i znaczenie.

Czy „grypserka” nadal funkcjonuje?

Nie ma wątpliwości – grypsera nadal funkcjonuje w polskich zakładach karnych. Ale nie wygląda już tak, jak jeszcze  20 lat temu, kiedy „git-ludzie” trzymali więzienne oddziały za mordę, a „świeżak” musiał się w moment dostosować.

Dziś, jak pokazują raporty Służby Więziennej i badania penitencjarne subkultura więzienna dalej działa, ale jest silnie zróżnicowana – w jednym więzieniu dominuje, w innym jest znikoma. W obecnych czas status materialny i dostęp do kontrabandy (np. telefonów, narkotyków) stają się ważniejsze niż przynależność do grypsujących.

Do tego sam system klasyfikacji więźniów i procedury ochronne coraz częściej rozbijają grupy grypsujących i sprawiają, że „git-ludzie” nie mają już takiego wpływu na to, co się dzieje na poszczególnych celach.

Ponadto coraz więcej osadzonych odcina się od grypsery. Nie chcą w niej tkwić, bo wiąże się z pewnego rodzaju obowiązkami, lojalnością, a czasem też z przemocą. Jednak nawet jeśli sama subkultura słabnie, to niewątpliwie należąca do niej gwara jest uznawana w zakładach karnych w całym kraju.